کد مطلب:19809 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

درباره « مناجاةالمشاكين » از مناجات هاي پانزده گانه حضرت سجّاد « عليه السلام » توضيح دهيد ؟

مناجات هايي كه از امام سجّاد « عليه السلام » نقل شده مجموعه اي گرانقدر از معارف اسلامي است . دقّت در اين دعاها سبب ساز بينشي عميق در توحيد است كه در پرتو آن مي توان از سخن گفتن با خداوند احساس لذّت كرد و داراي قدرتي بيكران و معنوي شد .
مناجاتي دوم از « مناجات خمس عشر » مناجات شاكين است . « شاكين » بندگاني هستند كه به آفريدگار خويش شكايت مي برند . از عبارت « اَليْكَ اشْكُو » در اين مناجات و مقدّم شدن « اليك » بر « اشكو » در مي يابيم كه اين گروه تنها به خدا شكايت مي برند ؛ زيرا اوّلاً : از ادب عبوديّت به دور است كه شكايت پيش غيرخدا برده شود ؛ ثانياً : تنها كسي كه زمام امر در مورد اين شكايت ها به دست اوست ، خداوند متعال است ؛ او است كه آفريدگار و مدبّر و ربّ العالمين است و جز او ديگري را توان آن نيست كه شرّ دشمنان را دفع كند و انسان را از خطر و آسيب محافظت كند .
در اين مناجات از چهار چيز به درگاه خداوند شكايت برده مي شود :
1 . نفس انسان و آفات و زيان هايي كه نفس منشأ آنها است . خصلت هاي نفس از اين قرارند :
به بدي فرمان مي دهد ،
مرتكب گناه مي شود ،
به انجام معاصي آزمند است ،
خود را پيش خشم خدا مي نهد ،
انسان را به راه هاي هلاكت مي برد و به خواري مي كشاند ،
داراي دردهاي فراوان است ،
آرزوي دراز دارد ،
اگر بدي يي به او برسد بي تابي مي كند و اگر خوبي ( نعمت ) يي به او برسد آن را ( ازديگران ) منع مي كند ،
به خوشباشي و ياوگي بسيار تمايل دارد ،
از غفلت و فراموشي آكنده است ،
صاحب خود را شتابان به سمت هلاكت پيش مي برد ،
توبه را به امروز و فردا مي افكند .
اموري كه ذكر شد اقتضاي طبيعي نفس است . در انسان نيروهاي ديگري مانند قوّه عاقله وجود دارد كه در پرتو آنها مي توان نفس را مهار كرد و آن را به جانب صلاح و سعادت راه بُرد . هر چه توان انسان در تسلّط بر نفس بيشتر شود ، آدمي موفّق تر و سعادتمندتر خواهد بود . خداوند انسان را مختار و آزاد آفريده و به او قدرت انتخاب داده تا بتواند از غرايز خود در مسير حق بهره برداري كند . خداوند ابزارهاي هدايت را نيز در اختيار انسان گذاشته است . انسان مي تواند با مدد گرفتن از خدا غرايز خود را مهار كند و در مسير خوشنودي خدا قدم بردارد . رمز برتري انسان بر موجودات ديگر حتّي بر فرشتگان در همين است كه انسان با وجود چنين اقتضايي در نفس خود ، در جهت رضاي خدا حركت مي كند و مي تواند خواسته هاي غير مشروع نفس را مهار كند . در اين دعا از اين آفات به خداوند شكايت برده مي شود ؛ زيرا جز با كمك خداوند پيروزي بر نفس ميسّر نيست . از رهگذر دعا است كه عنايت خاصّ خداوند دستگير انسان مي شود و او را برخواسته هاي نفس چيره مي كند .
بايد توجّه داشت كه جهاد با نفس بر عهده انسان است . هر چه انسان در اين پيكار موفّق تر باشد و خواست الهي را برخواسته هاي نفساني خويش مقدّم بدارد ، زمينه توفيق براي وي بيشتر خواهد بود و دعايي كه داراي چنين پشتوانه اي باشد ارزش بيشتري خواهد داشت .
بنابراين در جهاد با نفس تنها با دعا نمي توان به مقصود رسيد ؛ زيرا تأثير دعا در كنار استفاده از عواملي است كه خداوند آنها را براي دستيابي به اهداف ، مقرّر فرموده است .
2 . چيزي كه در اين مناجات از آن به خداوند شكايت برده مي شود ، شيطان است . شيطان احتمالاً همان ابليس است كه كمر همّت به گمراهي انسان بسته است . در اين دعا اين خصلت ها براي شيطان ذكر شده است :
دشمني كه گمراه مي كند و شيطاني كه به بيراهه مي برد ؛
سينه را از وسوسه پر مي كند و هوس هايش قلب را در بر مي گيرد ؛
از تمايلات نفساني پشتيباني مي كند ؛
دوستي دنيا را در نظر ما مي آرايد ؛
ميان ما و طاعت خدا و قرب وي فاصله مي نهد .
خوشبختانه در وجود انسان آمادگي ذاتي براي مبارزه با اين دشمن نيز - مانند دشمن قبلي - قرار داده شده است .
در اين مناجات از شرّ شيطان به خداوند شكايت برده مي شود كه لازمه آن استعانت از نيروي لايزال آن ذات مقدّس براي دور شدن شرّ اين دشمن است .
3 . چيزي كه از شرّ آن به خدا شِكوه مي شود ، قساوت قلب است كه منشأ بسياري از امراض روحي و باعث دوري از خدا است . قساوت قلب است كه انسان را از شرح صدر محروم مي كند ، ياد خداوند را از دل مي برد و دل را متمايل به دنيا و مظاهر فريبنده زندگي مي كند . قساوت قلب است كه زنگار قلب را همراه دارد و زمينه را براي شكوه چهارم ( خشكي چشم ) فراهم مي كند .
پس از اين نكته اي توحيدي در اين مناجات شريف ذكر مي شود : « اِلهي ! لَاحَوْلَ لي وَلاقُوَّةَ اِلاّ بِقُدْرَتِكَ وَ لا نَجِاةَ مِنْ مَكارِهِ الدُّنْيا اِلّا بِعِصُمَتِكَ ؛ خدايا ! مرا نيرويي جز به قدرت تو نيست و از سختي هاي دنيا جز از رهگذر عصمت تو نجاتي ميسّر نيست » . اين همان معناي توحيد افعالي است .
آن گاه براساس اين دو جمله از خداوند به حكمت بالغه و مشيّت نافذش درخواست مي شود كه « مرا جز به ساحت احسان خود منشان و هدف تير فتنه ها مساز و بر دشمنان ياري ده و عيب هاي مرا بپوش و از بلاها حفظ كن و از گناهان نگهدار » .
از اين مناجات شريف اين درس را مي آموزيم كه بايد از چه شروري شِكوه كرد و شكايت را بايد نزد چه كسي بُرد ؛ مي آموزيم كه اگر انسان از شرّ اين امور محفوظ ماند ، رستگاري او از سوي هيچ آفتي تهديد نمي شود . دردها و سختي هاي زندگي پس از محفوظ بودن از شرّ نفس نه تنها خطر آفرين نيستند ، بلكه مي توانند موجب كمال معنوي باشند .
پرسش ديگر درباره اين دعا است : « الهي لاتَكِلْني اِلي نَفْسي طُرْفَةَ عَيْنٍ اَبَداً » . نقل شده است كه پيامبر گرامي اسلام « ص » اين دعا را در نماز شب مي خواند . در اين دعا از خداوند خواسته مي شود كه به اندازه چشم به هم زدني ، انسان به حال خويش گذاشته نشود .
يكي از بزرگترين بلاها اين است كه خداوند نظر لطف خويش را از انسان بگيرد و او را به حال خويش وا بگذارد ، اين همان است كه از آن به « خذلان » تعبير مي شود . در برابر خذلان ، « توفيق » است كه همان فراهم كردن مقدّمات سعادت انسان است . اگر انسان كار نيكي براي خدا انجام دهد ، زمينه توفيق براي او حاصل مي شود ؛ نيز اگر گناهي مرتكب شود ، موجب خذلان او مي شود و خداوند لطف معنوي خويش را از وي باز مي گيرد .
بنابراين ، اين دعا درخواست توفيق براي انجام طاعات و ترك گناه است و نيز مي تواند به معناي درخواست آمرزش گناهان و يا توفيق براي توبه از گناهان باشد .
اميد است در پرتو اين دعاها و در پرتو الهام گرفتن از روح ملكوتي امامان معصوم « عليهم السلام » مخصوصاً حضرت سجّاد و توسّل به خاندان پيامبر مخصوصاً به امام زمان « عليه السلام » - كه واسطه فيض الهي خاصّه فيض معنوي است - بتوانيم جان خويش را صفا دهيم و به مقام قرب وي كه هدف آفرينش است ، دست يابيم .